Hakan Karahasan
hakan.karahasan@gmail.com

Kıbrıs tarihinde kulaktan dolma söylencelerin zaman içinde gelişip tam bir şehir efsanesine dönüştüğü birçok örnek var. Bu kısa yazıda, onlardan bir tanesine değinmek istiyorum. Bilindiği üzere, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin resmî kuruluş tarihi 16 Ağustos 1960, lakin bugünkü duruma baktığımızda Cumhuriyet kutlamalarının 1 Ekim tarihinde gerçekleştirildiğini görüyoruz (1). Bu da, ister istemez, birçok soruyu gündeme getiriyor ancak bu sorular gündeme gelmeden önce kısa bir arşiv taraması yapılması durumunda, tahmin edilen birçok şeyin tahmin edildiği gibi olmadığı ve ideolojik gerekçelerle şehir efsanesine dönüştürüldüğü iddia edilebilir.

Peki, nasıl oldu da kuruluş günü 16 Ağustos 1960 tarihi olan Kıbrıs Cumhuriyeti, bir süreden beri 1 Ekim tarihini kullanmaktadır? “Bir süre” derken kastedilen nedir? Bu tarih değişiminin toplumlararası çatışmaların başlaması ile bir ilgisi var mıdır? Yoksa, olayların başlamasından önce mi gerçekleşmiştir?

Konunun arka plânına bakıldığında, o dönemki basınımızdan değişikliğin nasıl ve neden gerçekleştirildiğine dair pek bir bilgi edinemiyoruz, lakin şöyle bir realite var: Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kuruluşunu kutlama tarihi 16 Ağustos’tan 1 Ekim tarihine alındığında, Kıbrıslı Türkler devletin bir parçasıydılar ve karardan haberleri vardı (2). O dönemki tabirle, Kıbrıs Türk Cemaati içerisinde bu karara eleştirel bakanların olduğu ve bu eleştirilerin dönem basınında çıktığı da, ayrıca biliniyor (3). Daha da “ilginci,” alınan bu “tek taraflı karar”ın Kıbrıs Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Muavini ve dönemin Kıbrıs Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği tarafından uygulanması ve ayrıca, 1 Ekim 1963 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in Cumhurbaşkanı Muavini Dr. Fazıl Küçük’e “Kıbrıs Cumhuriyeti’nin bağımsızlık günü münasebetiyle” telgraf göndermiş olmasıdır (4).

Devrim Gazetesi’nin 1 Ekim 1963 sayısına bakıldığında, tarihin nasıl ve neden 1 Ekim’e alındığına yönelik bir bilgi bulunmuyor. Ancak, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’in Cumhurbaşkanı Muavini Dr. Fazıl Küçük’e gönderdiği telgraf haberi ile aynı sayfada yer alan bir haberde Cemaat Meclisi sözcüsünün konu ile ilgili “Türk Okulları Tatil Yapmıyacak: Cumhuriyet 16 Ağustos’ta Kutlandı” başlıklı açıklamasına rastlıyoruz. Açıklamaya göre:

“Bakanlar Kurulundaki Rum üyeler bizce bilinmiyen sebeplerle Kıbrıs Cumhuriyetinin ilânı ile ilgili tatil gününü 16 Ağustos yerine 1 Ekim olarak tayin etmişlerdir. Bu keyfi karar hiçbir zaman bizi bağlayıcı bir karar alamaz ve kanunlarımızın fevkinde addedilemez. Hükûmet, 16 Ağustos resmî tatil gününün 1 Ekim olarak değiştirilmesi için Meclisimize her hangi bir müracaatta bulunmuş değildir. Yukarıdaki izahı yapılan sebeplerden ötürü 1 Ekim günü ikinci bir tatil yapmağı fuzulî ve lüzumsuz buluyoruz. Cemaat Müesseleri ve okullar normal çalışmalarına devam edeceklerdir.” (5)

Cemaat Meclisi’nden yapılan açıklamaya bakınca, konu ile ilgili olarak ortada bir anlaşmazlık olduğu ve o dönemki liderlik içerisinde bir görüş ayrılığı olduğu iddia edilebilir diye düşünmekteyim. O dönem basında çıkan haberlerde Cumhurbaşkanı Muavini, Bakanlar Kurulu ve Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın günün değiştirilmesine yönelik bir itirazına rastlamıyoruz. Cemaat Meclisi’nden böyle bir açıklama yapılıyor olması, dönem içerisinde hükümet kanadı ve cemaatin diğer önde gelenleri arasında, ister istemez, bir çekişme olduğu intibası uyanmasına yol açıyor.

Devrim, 2 Ekim 1963, s. 1.

1 Ekim 1963 tarihinde yukarıda alıntılanan açıklamaya yer veren Devrim Gazetesi, tarihin değiştirilme haberinin verildiği 12 Temmuz 1963 sayısında, “Bağımsızlık Gününün Tarihi Değiştirildi” başlıklı haberinde konu ile ilgili olarak şunları aktarmaktadır:

“Dün Cumhurbaşkanı Başpiskopos Makarios’un başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, diğer şeyler meyanında ─

1. 16 Ağustos yerine 1 Ekim Resmî tatil günü ve bağımsızlık törenlerinin yapılacağı gün olarak tespit etmiş;” (6)

Aynı haberi Akın Gazetesi’nin 12 Temmuz 1963 tarihli sayısının ilk sayfasında okumak mümkün (7). Bu iki gazetenin haberlerinden yola çıkarak, kararın alındığı dönemde:

1. Kıbrıslı Türklerin konudan bihaber olmadıklarını,
2. Cemaat içerisinde farklı görüşler olsa dahi, buna Cumhurbaşkanı Muavini Dr. Fazıl Küçük’ün veto uygulamadığını anlayabilmek mümkün.

Hatta, Bağımsızlık Günü Kutlamaları kapsamında bazı gazetelerde çıkan haberlere bakıldığında, Cumhurbaşkanı Muavini Dr. Fazıl Küçük’ün kutlamalara resmi olarak iştirak ettiği ve bunun dönemin Türkiye Cumhuriyeti Devleti nezdinde de kabul edildiği görülebilmektedir (8). Bir örnek vermek gerekirse, 2 Ekim 1963 tarihli Akın Gazetesi’nin birinci sayfasında “Ankara’daki Kıbrıs Büyükelçiliğinde Tören” başlıklı bir cümlelik habere göre: “Kıbrıs Cumhuriyetinin kuruluşunun üçüncü yıldönümü dolayısıyla Kıbrıs’ın Ankara Büyükelçiliğinde bu akşam bir toplantı düzenlenmiştir.” (9)

Sonuç olarak; Kıbrıs Cumhuriyeti kuruluş tarihi 16 Ağustos 1960 olduğu halde, 1963 yılında Kıbrıslı Türklerin devletin ortağı olmaya devam ettikleri bir dönemde değiştirilerek, 1 Ekim tarihine alındığı bir realitedir. Buna yönelik kanıtlar, dönemde yayımlanan gazetelerde mevcuttur. Devrim gazetesinin Türk okullarının 1 Ekim’de tatil yapmayacağı haberini, kararın alındığı dönem Kıbrıs Türk Cemaat Meclisi ve Cumhurbaşkanı Muavini arasında bir iletişimsizlik ya da anlaşmazlık olduğu şeklinde yorumlamak mümkün. Diğer bir deyişle, (Kıbrıs) Türk Cemaat Meclisi sözcüsünün yaptığı açıklama, ortada bir anlaşmazlık olduğunun önemli bir göstergesi. Açıklamada her ne kadar tarihin değiştirilmesinin Kıbrıslı Rum üyelerin bir “hamlesi” olarak görülebileceği iddiaları ortaya atılsa da, uygulamada kutlamaların 1 Ekim tarihine alınması konusunda, özellikle Cumhurbaşkanı Muavini Dr. Fazıl Küçük ve Kıbrıslı Türk bakanlar açısından bir sorun olarak görülmediği ve dönemin Türkiye Cumhuriyeti tarafından da kabul edildiği, yine gazete haberlerine bakıldığında görülebilecektir. Böylece, geçmişe dönük ‘ortalıkta olan’ söylencelerin ilgili iddiaları destekleyip desteklemediğini anlayabilmek için, bazen tek yapılması gereken iddialar gündeme gelir gelmez üzerlerine düşünüp araştırma yapmak. Basın tarihimizin neden bu kadar önemli olduğunu, sanırım bu ve buna benzer örnekler sayesinde anlamak mümkün.

Kaynaklar

1. Bazı iddialara (söylencelere) göre tarihin değiştirilmesinin sebebi olarak Ağustos ayının aşırı sıcak geçmesi ve tatil dönemi olması gösteriliyor ancak konu hakkında o zamanki basına bakınca kesin bir bilgi bulunmuyor. Bkz: “Independence Day Now Falls on October 1.” Cyprus Mail. 12 July/Temmuz 1963. s. 1; Faustmann, H. (2002). Independence Postponed: Cyprus 1959-1960. Cyprus Review, 2, 99-119.

2. Konu ile ilgili güncel bir haber için, bkz: “Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Bağımsızlık Günü Ortak Bakanlar Kurulu tarafından değiştirildi.” Gazedda Kıbrıs. 1 Ekim 2021. https://gazeddakibris.com/kibris-cumhuriyetinin-bagimsizlik-gunu-ortak-bakanlar-kurulu-tarafindan-degistirildi/. (Habere erişim tarihi: 14/10/2021).

3. Devrim. 1 Ekim 1963, s. 1.

4. Devrim. 1 Ekim 1963, s. 1.

5. Devrim. 1 Ekim 1963, s. 1.

6. Devrim. 12 Temmuz 1963, s. 6.

7. Akın, 12 Temmuz 1963, s. 1.

8. Konu ile ilgili olarak bkz: Devrim. 1 Ekim 1963, s. 1; Devrim. 2 Ekim 1963, s. 1; Akın. 2 Ekim 1963, s. 1; Halkın Sesi, 2 Ekim 1963, s. 1. “Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Bağımsızlık Günü Ortak Bakanlar Kurulu tarafından değiştirildi.” Gazedda Kıbrıs. 1 Ekim 2021. https://gazeddakibris.com/kibris-cumhuriyetinin-bagimsizlik-gunu-ortak-bakanlar-kurulu-tarafindan-degistirildi/. (Habere erişim tarihi: 14/10/2021). “Flood of greetings for the Republic.” Cyprus Mail. 2 October/Ekim 1963, s. 1.

9. Akın, 2 Ekim 1963, s. 1.