Cansu N. Nazlı
cansunazli@yahoo.com

20. yüzyıl başlarında Birleşik Krallık’ta kadınların oy hakkı mücadelesini beyaz perdeye taşıyan Suffragette (Diren!) filminde gördüğümüz süfrajetlerin* direnişi ile aynı dönem İngiliz İdaresi altında bulunan Kıbrıs’a oy hakkı tanınması serüveninin ilginç bir şekilde kesiştiğini biliyor muydunuz?

İngiliz İdaresi Altında Kıbrıs’a Oy Hakkı Tanınması

İngiliz döneminde adada seçme ve seçilme hakkı, 1882 Anayasası ile Kavanin Meclisi’nin kurulması ve üyelerinin seçimini düzenleyen yasaların geçmesiyle ete kemiğe bürünmüş. Bahsi geçen dönemde seçimler günümüzden oldukça farklı gerçekleşmekteymiş.
Genel ve eşit oy hakkı veya evrensel oy hakkı, 1882 Anayasası ile tanınmamıştı; bir başka deyişle yetişkinliğe ulaşmış her bir vatandaşın oy kullanma hakkı, devlet tarafından tanınarak teminat altına alınmış değildi. Ayrıca toplumun büyük çoğunluğu okuma yazma bilmediğinden oy verme işlemi açık şekilde gerçekleşmekte idi.

Sınıf ve Cinsiyet Üzerinden Ayrımcılık

“30 Kasım 1882 Anayasası’na göre oy hakkı, bir önceki yılın veya ev ya da dükkan kirasının herhangi üç vergisinden birini ödemiş olmaları halinde seçim tarihinden itibaren beş yıl öncesine kadar adada daimi ikamet eden 21 yaş üzeri bütün erkek İngiliz veya Osmanlı vatandaşlarına verilmişti.”
Yalnızca mülk sahibi ve vergi ödeyen erkeklerin oy kullanabildiği siyasi yapı, malvarlığı bulunmayan emekçileri ve kadınların tümünü dışarıda bırakmakta idi. Öte yandan bugün bildiğimiz anlamda siyasi partiler de bulunmamaktaydı. Genellikle doktor, avukat, tüccar gibi yüksek sınıflara mensup varlıklı kimseler, seçimlere aday olarak giriyor ve tamamen kişisel nüfuzlarını kullanarak propagandalarını yürütüyorlardı.

Birleşik Krallık’ta Kadınların Oy Hakkı Mücadelesi

İngiltere’de kadınların siyasi hak talepleri 19. yüzyılın sonlarına tekabül eder. Mücadelenin kitleselleşmesi, Suffragette filminde de yer alan ve Meryl Streep’in canlandırdığı Emmeline Pankhurst ve kızlarının 1903 yılında Kadınların Toplumsal ve Siyasi Birliği'ni (WSPU) kurmasıyla gerçekleşir. İngiliz süfrajetlerin 1918 yılına gelene kadar barışçıl olarak başlayan eylemleri, kolluk kuvvetleri tarafından şiddetle bastırılıp yüzlerce kadının hapse girmesine sebep olmuştur.

İngiliz İdaresi’nin İkiyüzlü Tutumuyla ilgili İlginç bir Anekdot

Kendi ülkesinde oy hakkı mücadelesi veren kadınları şiddet ve baskı ile karşılayan Birleşik Krallık, 1906 yılında kolonisi olan Kıbrıs’ta böyle bir talep ve mücadele olmaksızın kadınlara oy hakkı veren bir yasa değişikliğini yapıyor.

Kıbrıs’ta erkekler için bir ‘skandal’…

İngiliz İdaresi, 1906’da mülk sahibi olup vergi ödeyen kadınların yerel ve bölgesel Maarif Komiteleri’nin seçimlerine katılmalarını öngören eğitimle ilgili bir yasa değişikliği yaparak, kadınlara ilk kez seçme ve seçilme hakkı tanıyordu. Kendi ülkesinde kadınların oy kullanmasına şiddetle karşı çıkan İngiliz İdaresi’ni bu yasa değişikliğine iten elbette ki demokratik kaygılar değildi. Kalliope Agapiou-Josephides’e göre, kadınlardan da vergi toplamak erkek vatandaşlardan toplanan vergilerdeki kesintiyi telafi etmenin bir yolu olarak görülmüştü. Aynı zamanda kadınların oy kullanırken erkek akrabalarıyla uyumlu hareket edeceğini öngören İngiliz İdaresi, kendi destekledikleri adayların oy potansiyelini bu şekilde artırmayı umuyordu.

Yasa değişikliği adada ciddi bir erkek muhalefetiyle karşılanırken, kadınlar sahip olmayı beklemedikleri bu hakkın kendilerine verilmesine tepkisiz kalmışlar. Bu yasa değişikliğine tek olumlu tepki veren İngiliz süfrajetler olmuş. Haberi coşkuyla karşılayıp yasa değişikliğini kendi mücadelelerini desteklemek için kullanmışlar.
Adada ‘skandal’ etkisi yarattığı aktarılan yasa değişikliğine kesinlikle karşı olduğuyla ilgili Kavanin Meclisi Üyesi George Chacalli İngiliz Yüksek Komiseri’ne mektup yazmış. Kavanin Meclisi, yasaya karşı çok büyük bir direnç gösterip çeşitli yollarla İngiliz İdaresi’ne değişikliğin geri alınmasını talep etmiş. Sonuç olarak sadece bir seçimde kadınlar oy kullanabilmiş ve gösterilen güçlü erkek muhalefetinin ardından İngiliz İdaresi yasayı lağvetmiş.

Evrensel Oy Hakkını Savunan İlk Siyasi Örgüt KKP

1930’lara gelinene kadar kadınların oy hakkı meclis gündemine bir daha gelmemiş. Kavanin Meclisi Üyesi, Kıbrıslı Elen Kyriakos Rossides, belediyelerle ilgili bir yasa değişikliği esnasında kadınların oy kullanma hakkına ve oy kayıtlarına sahip olması gerektiğini önermiş ancak önerisi meclis tarafından geri çevrilmiş.
Bu tartışmalarda Kıbrıslı Elen Burjuvazisinin önemli bir bölümü ile Kilise’nin erkeklerin evrensel oy hakkını savunması dikkat çekicidir. Burada sadece erkeklere tanınan bir imtiyaz kadınlarla paylaşmak istenmediği için böyle hareket edilmemektedir. Yiannos Katsurides’e göre Kıbrıslı Elen Burjuvazisinin mali durumuna ve mülküne bakılmaksızın tüm erkeklere oy hakkı verilmesinin savunulmasının arkasında Yunanistan ile birleşme taleplerine genişleyen seçmen kitlesiyle hatırı sayılır bir meşruiyet katma fikri bulunmaktadır.
Öte yandan, Kıbrıs’ta evrensel oy hakkını talep eden tek resmi siyasi örgüt, 1926 yılında kurulan Kıbrıs Komünist Partisi olmuştur.

Kadın hakları savunucusu iki kadın: Ülviye Mithat ve Persophone Papadopoulou

1913-1915 yılları arasında haftalık olarak yayınlanan ve Kıbrıs’ta çıkan ilk feminist gazete olan “Estiades”in sahibi ve editörlerinden olan Persophone Papadopoulou, kadınların seçme ve seçilme hakkını savunan yazılar yayınlamıştır.
1930’lara gelindiğinde SES Gazetesi’nde kadın haklarıyla ilgili köşe yazıları yazan Ülviye Mithat’ın yine aynı gazetede kadınlara eşit oy hakkı verilmesini savunan yazıları yayınlanmıştır.

Kadınların ve Emekçilerin Siyasal Temsiliyeti

1931 yılında Vali Konağının yakılmasından 1960 yılına dek Kıbrıs’ta seçimler İngiliz İdaresi tarafından askıya alınmıştır.
1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti kurulduktan sonra kadınlar ile mülk sahibi olmayan işçiler ilk kez oy kullanmışlardır.
Kıbrıs’ta evrensel oy hakkı, 50 yılı aşkın süredir tanınmış olmasına karşın yukarıda bahsedilen birtakım tarihsel izleri, bugün gerek siyasi partilerin yönetiminde gerekse mecliste görebilmekteyiz. Milletvekilleri doktor, akademisyen, iş adamı(!) gibi kalburüstü bir kesimden oluşmakta iken halen kadınların ve emekçilerin siyasi temsiliyeti yok denecek kadar azdır.

Öte yandan Kavanin Meclisi’ne üye kimselerin biyografilerini inceleyen bir araştırmacı, vekillerin doğrudan (baba-oğul, kardeşler vs.) veya dolaylı (evlilik yolu ile) akrabalık ilişkilerine dikkat çekmektedir. Sadece soyadı üzerinden bakıldığında bile toplam vekil nüfusunun % 25’ini yedi siyasi ailenin oluşturduğunu belirtir. Bugün parti meclis üyelerine, bürokratlara, bakan ve vekillere baktığımız zaman da yönetme erkinin parti içerisindeki akrabalık ilişkileri sonucu saltanat gibi el değiştirdiğini görebiliriz.
Siyasi mevkilerin akrabalık bağlarıyla el değiştirmesi, ortalama gelir ve eğitim seviyesinin üzerinde olan vekillerin mecliste bir araya gelmesi ve tarihte evrensel oy hakkını örgütlü bir şekilde savunan yegane yapının emek temelli bir siyasi parti olması bizlere, kadınların ve emekçilerin kısaca ezilenlerin siyasetin gerçek öznesi olana değin mücadeleyi birlikte sürdürme mecburiyetinde olduğumuzu gösteriyor.

*Süfrajet: 20. yüzyılın başlarında Birleşik Krallık ve ABD’de pasif direniş, kamu toplantılarını bölme, açlık grevi yapma gibi yollarla kadınların seçme ve seçilme hakkını savunan kadınlara verilen isim.

Kaynakça:
Katsurides, Yiannos (2014) Kıbrıs Komünist Partisi Tarihi, Khora Yayınları.
Agapiou-Josephides, Kalliope (2012) ‘Women's Suffrage in Cyprus’, in Rodriquez-Ruiz Blanca and Rubio-Marin Ruth,  ‘The Struggle for Female Suffrage in Europe. Voting to Become Citizens’, pp. 453-474, Leiden – Boston: Brill.
Azgın, Fatma (1998) Ülviye Mithat ile Feminist Buluşma, Meral Tekin Birinci Vakfı ve Kıbrıs Türk Üniversiteli Kadınlar Derneği.