Afyonkarahisar’ın İhsaniye ilçesine bağlı Ayazini köyüne ilk adımımı attığımda, sıradan bir gezi yapmadığımı hemen anladım.

Buranın tarihi yaşanmışlıkları, kayaların içine sinmiş, saklanmış ziyaretçilerini bekliyor.

***

Frig Vadisi’nin kalbinde yer alan Ayazini ve Avdalaz Kalesi, bana göre Anadolu’nun en az bilinen ama en çok hayranlık uyandıran açık hava müzelerinden biri.

Ayazini, yalnızca bir köy değil; Friglerden Roma’ya, Bizans’tan Selçuklu ve Osmanlı’ya kadar uzanan yaklaşık 3 bin yıllık kesintisiz bir yaşamın adı.

***

Tüf kayalara oyulmuş mezar odaları, kiliseler, yerleşimler ve kalelerle çevrili bu coğrafyada yürürken, insan kendini tarihin bir parçası gibi hissediyor.

Her adımda başka bir çağın izine basıyorsunuz.

***

Bu yolculuğun en çarpıcı duraklarından biri ise hiç şüphesiz Avdalaz Kalesi...

Ayazini köyünün yaklaşık 2 kilometre kuzeybatısında, Göynüş Vadisi’ne hâkim devasa bir kaya kütlesinin içine oyulmuş bu yapı, Friglerin mimari dehasını gözler önüne seriyor.

Halk arasında “Tarihin ilk apartmanı” olarak anılan Avdalaz Kalesi, gerçekte 5 katlı bir kaya oyma yerleşim yapıtı.

Yaklaşık 30 metre yüksekliğe sahip bu yapı, savunma amaçlı bir kale olmasının yanı sıra aynı zamanda yaşam alanı olarak da kullanılmış.

Kayalardaki kopmalar nedeniyle çeşitli odaların kalıntıları zarar görmüş durumdadır.

***

Ayazini Köyü Muhtarı Bekir Yılmaz, 18 Aralık 2025 tarihinde İHA’ya yaptığı açıklamada, kalenin halk arasında 10 katlı apartman olarak bilindiğini ifade etti.

Yılmaz, kalenin Frig, Roma, Bizans döneminde kullanıldığını kaydetti.

Kalenin bölgeye gelen özellikle yabancı turistler tarafından yoğun ilgi gördüğünü anlatan Yılmaz, “Gezilip görülmeye değer, gerçekten önemli bir eser. Turistler tarafından yoğun ilgi görüyor. İnşallah köyümüzü daha fazla tanıtıp daha çok turist gelmesini sağlayacağız. Turistler Afyon’da böyle gizemli bir yeri görünce şaşırıyorlar. Bölge tarihi, doğası ve havası ile görülmeye değer bir yer” diye konuştu.

Yılmaz, vadiye ve eseri görmeye gelenlerin tuvalet ile ilgili kendilerine sürekli sorular sorduklarını kaydederek, "O konuda bize çok sorular geliyor. Öğrendiğimize göre göre 6 medeniyet yaşamış. Romalılar, Bizanslar ve Hititler gibi. Dünyanın ilk tuvaleti olarak adlandırılan yer apartmanın 3.'ncü katında. Gerçekten bakıldığı zaman tuvaleti hatırlatıyor" dedi.

***

Kalenin içine adım attığınızda, birbirine geçişli odalar, dar merdivenler ve katlar arasında kurulan akılcı bağlantılar hemen dikkatinizi çekiyor.

Olağanüstü durumlarda hızlı hareket etmeye imkân tanıyan bu mimari anlayış, Friglerin yalnızca sanatkâr değil, aynı zamanda stratejik düşünen bir toplum olduğunu da gösteriyor.

Yapının merkezinde yer alan büyük sarnıç ise burada uzun süreli yaşamın mümkün kılındığının en somut kanıtı.

***

Avdalaz Kalesi’nin en gizemli unsurlarından biri, yerin dibine doğru yaklaşık 30 derecelik açıyla inen tünel.

Günümüzde yaklaşık 30 metre sonra taşlarla kapatılmış olan bu geçidin bir su kuyusu mu yoksa tehlike anında kullanılan gizli bir kaçış yolu mu olduğu hâlâ bilinmiyor.

Belki de Ayazini’nin büyüsü tam olarak burada başlıyor...

Bizleri kafamızda deli sorularla başbaşa bırakıyor.

***

Kalenin üst noktalarından vadinin manzarasına baktığınızda, Frig krallarının neden burayı seçtiğini anlamak hiç zor değil.

Rivayete göre kral ve kraliçenin halkı selamladığı bu noktadan görülen manzara bugün bile insanı büyülüyor.

Güneşin tüf kayalara vurduğu anlarda, binlerce yıl öncesinin gölgeleri sanki yeniden canlanıyor.

***

Ayazini’yi özel kılan yalnızca Avdalaz Kalesi değil. Köyün dört bir yanına yayılmış kaya mezarları, Roma ve Bizans dönemlerine ait anıtsal mezar cepheleri, Medusa başları, aslan kabartmaları ve tanrıça figürleriyle adeta taşlara kazınmış bir inanç ve sanat galerisi sunuyor.

Özellikle “Asiller Mezarı” ve “Tanrıçalı Mezar”, dönemin estetik anlayışını ve sembolik dünyasını anlamak için eşsiz örnekler.

***

Bölgedeki kaya kiliseleri ise Ayazini’nin ruhani yönünü ortaya koyuyor.

“Ayazini Kilisesi”, “Yazılı Kilise” ve halk arasında “Genç İsa Kilisesi” olarak bilinen şapel; mimarileri, freskleri ve akustik özellikleriyle dikkat çekiyor.

Tek bir kaya kütlesine oyularak inşa edilen bu yapılar, Bizans döneminde oymacılığın ne denli ileri bir seviyede olduğunu gözler önüne seriyor.

Kubbesiz ama kusursuz bir akustiğe sahip olan Ayazini Kilisesi’nde durup sesinizi dinlediğinizde, mekânın sizi nasıl sardığını hissediyorsunuz.

***

Ayazini Metropolisi olarak adlandırılan eski yerleşim alanı ise günümüz apartman anlayışının adeta atası.

Üç katlı, birbirine geçişli odalardan oluşan bu yapı kompleksinde dünyanın bilinen en eski alaturka tuvaletlerinden birinin bulunması, Friglerin günlük yaşama dair çözümlerini ne kadar ileri taşıdığını gösteriyor.

***

Efsanelerle örülü bu coğrafyada, Kral Midas’ın kızı Suna’nın Gazlıgöl’ün şifalı sularıyla iyileştiğine inanılması da Ayazini’yi “Şifalı Frigya” olarak anılan özel bir yer hâline getiriyor.

Bugün Ayazini, haftanın yedi günü ücretsiz olarak gezilebilen, her köşesinde yeni bir hikâye fısıldayan nadir yerlerden biri.

***

2020 yılında başlatılan restorasyon çalışmalarıyla birlikte bölge, yerli ve yabancı ziyaretçilerin ilgisini her geçen gün daha fazla çekiyor.

Ben Ayazini’yi yalnızca gezilecek bir yer olarak görmüyorum. Burası, Anadolu’nun belleğiyle yüzleşmek isteyen herkes için bir durak.

Eğer yolunuz bir gün Frig Vadisi’ne düşerse, Ayazini’ye uğramadan, Avdalaz Kalesi’nin gölgesinde durup vadinin sesini dinlemeden dönmeyin.