Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğretim Görevlisi Yrd.Doç.Dr. Umut Altunç gündemdeki Koronavirüs aşıları ile ilgili merak edilen sorulara yanıt verdi.

1-Koronavirüs aşıları hangi yolla bağışıklık sağlamaktadır?

Koronavirüs aşıları bağışıklık sistemi üzerindeki farklı etki mekanizmalarına göre farklı gruplara ayrılır. Bunların başlıcaları:

A- Ölü aşılar (Sinovac)

Bu aşıları üretmek için kimyasal (Formaldehit vb), ısı, soğuk veya benzeri yöntemlerle Covid-19 virüsünü etkisizleştiriliyor. Buna ek olarak aşının içine ölü virüsün bağışıklık yanıtını uyarmasına yardımcı olacak Alüminyum tuzları gibi yardımcı (adjuvan) maddeler ekleniyor. Bu şekilde ölü virüs ile karşılaşan bağışıklık sistemi virüse karşı antikor geliştiriken hastalığa neden olmuyor. Her aşı tek tek hücre kültürlerinde geliştirilerek (Grip aşısı benzeri bir teknoloji ile tavuk yumurtası benzeri ortamlarda) üretildiği için maliyetleri diğer aşılara oranla yüksek ve üretimi zaman alıyor. 4-8. Derecelerde 3 yıla kadar bozulmadan saklanabilirken,14 gün ara ile iki doz yapılması öneriliyor.

B- RNA/DNA aşıları (Biontech/Pfizer, Moderna)

RNA ve DNA canlıların  genetik şifresini belirleyerek hücrelerin çoğalmasına ve yaşantısını devam ettirebilmek için gerekli olan proteinleri salgılamasına yardımcı olan organik moleküllerdir. Bu teknoloji ile hazırlanmış aşılar Koronavirüs’ünün insan hücrelerine tutunmasına yardımcı olan Taç şeklindeki proteinlerini sentezleyen RNA şifrelerini kopyalayıp insan hücresine sokarak çalışmaktadır. Basit bir anlatımla insan eliyle oluşturulmuş yapay RNA parçacığı bir anahtar gibi insan hücresindeki kapıları açarak içeriye giriyor ve virüsün kabuğundaki maddeleri üretmeye başlıyor. Bağışıklık sistemi de bu şekilde hastalığa karşı savaşacak antikor yanıtını tetikliyor. Bu aşılar ısı ve dış ortam şartlarına çok duyarlı olduklarından  çok düşük ısılarda (-70 ila –20 derece aralığında 6ay) saklanmak zorundalar. (Moderna şirketinin mRNA aşısı farklı olarak +4 derecede 4. güne kadar bozulmadan saklanabiliyor) 28 gün ara ile iki doz yapılması öneriliyor.

C-Viral vektör aşıları (AstraZeneca/Oxford, Sputnik)

Bu teknoloji bir Truva atı gibi çalışıyor. Önce Koronavirüs’ün RNA şifresi bağışıklık sistemi tarafından yakalanabilecek bir virüsün içine yerleştiriliyor. Virüs hücreye girdikten sonra insan hücresi çekirdeğinde açılarak Koronavirüs’ü bağışıklık sistemine tanıtacak Taç Proteini ve benzeri yapılarını üretmeye başlıyor. Aracı (vektör) virüsün ise genetik yapısı değiştirilerek insanlarda hastalık yapan ve çoğalmasına neden olan özellikleri ortadan kaldırılıyor. Bu amaçla genellikle Adenovirüs denen DNA virüsleri kullanılıyor. Bu aşılar genellikle daha uyun koşullarda (4-8 derece sıcaklıkta 6 ay) saklanabiliyor ve daha düşük maliyetler ile satılacağı ön görülüyor. Bu aşılar düşük fiyat ve uygun saklama koşulları ile öne çıkıyor.  21-28. Gün ara ile iki doz şeklinde yapılması öneriliyor.

2-Dünya üzerindeki Koronavirüs Aşı çalışmaları ne durumdadır?

8 Aralık 2020 tarihi itibari ile dünya üzerinde onlarca ülkede devam etmekte olan 200 üzerinde Covid-19 aşı çalışması bulunuyor. Bu aşılardan resmi olarak Faz4 e geçen bir aşı yok. Faz3 çalışmalarının bir bölümünü açıklayan Biontech-Pfizer aşısı ise önce İngiltere’de rutin kullanım ve son olarak da ABD’den acil kullanım lisansı aldı. Çin Sinovac ve Rus SputnikV aşıları ise Faz3 çalışmaları sonlanmamasına rağmen Brezilya,  Endonezya, Bangladeş gibi ülkelerde kullanılmaya başlandı.

3-Dünya üzerinde piyasaya sürülen ilk Koronavirüs aşısı hangisidir ?

Dünyada piyasaya sürülerek geniş kitlelere yapılmaya başlanan ilk Koronavirüs aşısı Rus Sputnik V aşısıdır.  Bu isim uzay savaşları döneminde yörüngeye ilk atılan Rus Uydusuna ithaf en verilmiştir. Aylar öncesinden on binlerce kişiye uygulanan aşının, Rus hükümetinin aldığı karar ile (henüz Faz3 çalışmaları yayınlanmamış olmasına rağmen) bu haftadan itibaren Rusya’da milyonlarca kişiye yapılarak yaygınlaştırılması planlanıyor.

4-Dünya üzerinde hangi ülke ve şirketlerin Koronavirüs aşıları öne çıkmaktadır?

Bu konuda en popüler hikaye iki Türk bilim insanının (Uğur Şahin ve Özlem Türeci) Almanya’da kurduğu Biontech şirketinin Amerikan ilaç devi Pfizer ile ortaklığı ile ürettiği Koronavirüs aşısıdır.

Amerikan Moderna ve Johnson&Johnson, İngiliz-İsveç ortaklığı Astra Zeneca/Oxford, Rus Sputnik V ve Çinli Sinovac şirketleri bu alanda en çok ismini duyacağımız aşı üreticileri olacaktır.

Aynı zamanda Türkiye’de TÜBİTAK çatısı altında onlarca farklı aşı geliştirme projesi devam etmektedir.

5-Koronavirüs aşıları hangi aşamadan geçerek hazırlandı? Hangileri onay alıp yapılmaya başlanmıştır?

Normal şartlarda en az 3 ila 5 yıl alan aşı geliştirme süreci Koronavirüs pandemisi döneminde 6 aya kadar inmiştir. Önce laboratuvar ortamında geliştirilen aşı sonra hayvan deneylerinde tabii tutulur. Önemli bir yan etki olmadan etkinliği ispatlandığı takdirde Faz1 insan deneylerine geçilir. Onlarca insan üzerinde testler yapılır. Bu testler güvenli ve geçerli ise yüzlerce kişide Faz2, binlerce kişide Faz 3 deneylerine tabii tutulur. Uluslararası aşı kurumlarından gerekli izinler alınarak Faz4’te farklı ülkelerde geniş kitlelere yapılmaya başlanır. İçinde bulunduğumuz günlerde yapılmaya başlanan Koronavirüs aşıları ise bu safhaları yaklaşık 6 ayda tamamladı. Hiçbir firma Faz3 çalışmalarını resmi olarak yayınlamadı. Ön sonuçlar bildirilerek Rusya’da Sputnik, İngiltere’de Biontech/Pfizer, Brezilya, Endonezya, Filipinler ve Türkiye gibi ülkelerde ise Çinli Sinovac aşıları ilgili kurumlardan kullanım izni aldılar. ABD’den ise bu hafta içinde önce Biontech sonra Moderna aşıları için acil kullanım izni çıkması bekleniyor.

6-Aşıların hangi koşullarda saklanması önerilmektedir?

Üretilen Koronavirüs aşılarının çoğu için alışılagelmiş koşullar (4-8. Derece) yeterli iken gerekirken özellikle Biontech/Pfizer aşısının hassas yapısından dolayı özel koşullarda (-70 derecede); Moderna aşısının ise –20 derecelerde saklanması gerekmektedir. Özellikle Biontech aşısının saklanma koşulları pek çok ülke için uygulanması zor şartlar olarak görülmektedir.

7-Aşıların bildirilen etkinlikleri ve yan etkileri ne orandadır?

Faz 3 çalışmaları henüz resmi olarak yayınlanmamasına rağmen aşı firmaları ilk sonuçlarını kamuoyu ile paylaşmışlardır. Buna göre AŞILARIN NEDEN OLDUĞU HERHANGİ BİR CİDDİ KOMPLİKASYON/YAN ETKİ GÖZLEMLENMEMİŞTİR.  Deneyler sırasında görülen ölüm ve. yan etkilerin aşıya bağlı olmadığı rapor edilmiştir. Aşıların etkinlik oranları ise şu şekilde bildirilmiştir.

Biontech/Pfizer %90-94

Moderna %95

Astra Zeneca %62-90

Sputnik %92

Sinovac Bilinmiyor (iddiaya göre %90-97)

8-Dünya üzerinde en çok siparişi yapılan Koronavirüs aşısı hangisidir?

Henüz Faz3 çalışmaları bitmemiş, ilk raporlarında çelişkili sonuçlar bildirilmiş ve hiçbir ülkede kullanım için lisans almamış olmasına rağmen AstraZeneca/Oxford aşısı dünya üzerinde en çok siparişi yapılan Covid-19 aşısı olmuştur. Bu aşı için başta AB ve ABD olmak üzere pek çok ülkeden 2 Milyar civarında sipariş yapılmıştır. Sipariş sıralamasında Oxford aşısını takiben Biontech ve Moderna aşıları yer almaktadır.

9-Çin (Sinovac) aşısı yaptırmak güvenilir midir? Aşı yeterince koruyucu mudur?

Çin Sinovac firması aşısı en eski ve en iyi bilinen yöntem ile hazırlanmaktadır. Her yıl milyonlarca doz üretilen Grip aşıları ile benzer şekilde üretilen aşıların etkinliğinin yüksek yan etkilerinin de kısıtlı olacağı ön görülmektedir. Fakat Çin’de yüz binlerce doz, Türkiye ve Brezilya’da ise on binlerce doz uygulanmış olmasına rağmen aşının etkinliği ve yan etkileri ile ilgili tıbbi raporlar henüz yayınlanmamıştır. 6 Aralık 2020 tarihinde Endonezya’da bildirilen bir çalışma sonucuna göre aşı sonrası %97’ye varan antikor yanıtı görülmüştür. Aşının içeriğindeki adjuvan denilen yardımcı maddelerin olası yan etkileri ve hangi kimyasal yollarla inaktive edildikleri de detaylı olarak bildirilmemiştir. Aşıların uzun dönemdeki koruyuculuk veya yan etki durumu da henüz bilinmemektedir.

10-MRNA (Genetik) aşılarını yapmak insan genlerini değiştirir mi?

Daha önce bu teknoloji ile üretilmiş bir aşı olmamasına rağmen, genetik DNA/RNA kodlama yöntemi uzun yıllardır pek çok kemoterapi ilacında kullanılıyor. Yapılan çalışmalar ve dünyanın önde gelen genetik uzmanlarına göre böyle bir olasılık mümkün gözükmüyor!

11-Yakın zamanda hangi Koronavirüs aşıların ismini duyabiliriz?

ABD’nin kozmetik ve ilaç devi Johnson&Johnson  (ilk sonuçlarda %98 başarılı, viral vektör aşısı, ABD, Japonya, Belçika ve Brezilya’da onbinlerce kişi üzerinde Faz3 çalışmaları sürüyor),  Novavax (ABD viral protein aşısı, Faz3 çalışmaları sürüyor), Sanofi Glaxo SK (İngiliz-ABD viral protein aşısı),  Çinli Cansino (Viral vektör aşısı, Çinde orduya yapılıyor, geniş kitlelere yapılması planlanıyor) ve son olarak Vaxart (ABD menşeili ORAL yolla kullanılan ilk Covid-19 aşısı) bu listede sayılabilir.

Tüberküloz (Verem hastalığının) önlenmesi amacıyla uygulanan BCG aşısının da Covid-19 enfeksiyonunu önlenmesinde etkili olup olmadığını araştıran bir çalışma da halen devam etmektedir.

12-Türkiye ve KKTC’de Koronavirüs aşılama programı ne aşamadadır?

50 Milyon Çin Sinovac aşısı sipariş eden Türkiye (2 dozda yapılması nedeniyle) 25 Milyon vatandaşına bu aşıyı yapmayı planlamıştır. Türkiye Sağlık Bakanlığı’ndan yapılan açıklamaya göre Sinovac aşısı bu hafta sonunda risk gruplarına uygulamaya başlanacak.

KKTC’nin de Türkiye’den gelecek Sinovac aşılarını önce asker ve polisler ile aileleri ve ardından da sağlık çalışanlarına yaptırması bekleniyor.

Türkiye’nin ayrıca Biontech/Pfizer firmasından 1 milyon doz Covid-19 aşısı sipariş ettiği biliniyor.

Türkiye’nin orta dönemdeki hedefi ise 2021 yılı baharında Türk aşısını vatandaşlarına uygulamak.