Ulus IRKAD

(Araştırmacı yazar Ulus Irkad, “Savaş ve edebiyat” başlığı altında şöyle yazıyor: “Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok’u okurken, savaşın kötülüğünü daha da iyi anladım…” Yazısını, teşekkürlerimizle paylaşıyoruz… S.U.)

Savaştan hayatım boyunca hep korktum. Savaşın hayatımın bir tecrübesi olarak yararlı bir olgu olduğunu düşünmüyorum. Kendimden, hayatımdan biliyorum bunu. Daha 1963-64 olaylarında yaşadığım korkular, sığındığımız bir evin hemen yanına kadar gelmekte olan tank şeklindeki bir buldozerin, mücahitler tarafında infilak ettirilmesi ve tabii ki o anlarda başımıza yağan bombaların korkunç gürültüsü, o zamanlar 7 yaşımda olmama rağmen aklımdan gitmedi.

SAVAŞTA KARŞILAŞTIĞIM KORKULAR…

Hele hele 20 Temmuz 1974 tarihinde mevzide karşılaştığım korkuyu da anlatamam. Hem denizden hem de karadan bombalar geliyordu üstümüze ve ben daha 17 yaşındaydım. Başımızdaki Sancaktarın korkularını ve vurulan 14 yaşındaki kardeşimi eve taşırken babama,  “Ben bu çocukları vurdurmam, iyisi teslim olalım ve geleceğin büyükleri olacak olan bu çocukları kurtaralım…” deyişini ve insanların, kadınların ve çocukların hayatlarını kurtarmak için canla başla çabalayışını nasıl unutabilirim ki? 51 yıl sonra bile o savaştan, o hümanist komutanın insancıl duygularının savaşta üstün olmasından dolayı hayatta kaldığımı düşünüyorum.

MEVZİLERDE YİTİRDİKLERİMİZ…

Mevzilerde 20-21 Temmuz 1974 tarihlerinde birçok arkadaşımızı yitirdik. Sonra da tutsak düştük. O günleri bir daha yaşamak istemem… Başka toplumların aynı acıları yaşamasını da istemiyorum.  Hele Gazze halkının çığlık ve acılarını da çok iyi anlıyorum. 17 yaşımda daha birkaç hafta önce lise öğrencisiyken ellerimiz havada teslim oluşumuzu unutamam. Aynı acıların bir daha yaşanmasını istemem.

“HARP VE SULH… BATI CEPHESİNDE YENİ BİR ŞEY YOK…”

Tutsaklığım sırasında Tolstoy’un “Harb ve Sulh” kitabını okudum. “Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok” romanı da beni etkiledi.  Tam savaşı yaşamışken ve bu kitapları okurken savaşın kötülüğünü daha da iyi anladım. Barışın ne kadar önemli olduğunu anladım. Ernest Hemingway’in “Çanlar Kimin İçin Çalıyor” romanı da İspanya iç savaşını anlatıyordu ve onu da bayağı anlamıştım. Çünkü bu romanlardaki acıları ben de yaşamıştım. Elbette küçük çocuk ve sivil insanları her türlü tehlikeden korumak önemliydi. Savaşı hiçbir zaman arzu etmedim. Rahmetli Sancaktarımızın (Kod adı Sadettin Bey asıl adı Cengizhan Özoğul) çocuklar için döktüğü o yaşları ve de çocukların öldürülmemeleri için çırpınışını hala daha hatırlıyorum.

“ÇEVREMİZDE ROKETLER GİDİP GELİYOR…”

Şu anda etrafımızda bir savaş var. Çevremizde füzeler, roketler gidip geliyor. Çok uzaklardan parlamalar ve patlama sesleri gelmekte. İnsanlar “İnşallah savaş bize sıçramaz” demekte. İnsanların çoğu aynen benim gibi 1963-64 ve 1974 savaşlarını yaşamışlar, deneyimine varmışlar. Savaşın kötü bir olay olduğunu biliyorlar.

“SAVAŞ İSTEMİYORUZ…”

Ben savaştan korkuyorum. 1974 yılında şehit verdiğimiz ve kefensiz gömdüğümüz şehit arkadaşlarımız geliyor aklıma. Küçücük vurulmuş çocuklar… Rahmetli babamın yaralı 14 yaşındaki kardeşimi eve getirirken kardeşimin yüzündeki acıyı, ve de benim akranlarımın bizi denizden bombalayan savaş gemisinden dolayı kafamızı mevzilerden kaldıramadığımız anları unutamam. Karadan da geri tepmez toplar ve havanlarla ayrı dövülüyorduk.

Savaş istemiyoruz…İsrail ile İran’ın savaşı durdurmasını, Filistin’deki akan kanın durmasını, insanların artık ölmemesini istiyorum. Dünyamızın barışa kavuşmasını her zamankinden daha da fazla istiyorum…

***  BASINDAN GÜNCEL…

“Şiirin ve savaşın ülkesi: İran…”

A. Erkan Koca/SERBESTİYET

İsrail’in İran’a saldırılarını içeren görüntüler akmaya başladığında, Abbas Kiyarüstemi’yle yapılan söyleşilerden oluşan Bitmeyen Sinema’yı (Agora Kitaplığı) okuyordum, büyük bir keyifle. Daha önce Alfa yayınlarından çıkan Abbas Kiyarüstemi ile Söyleşiler kitabını okumuş ve üzerine yazmıştım (23 Temmuz 2023, Serbestiyet) ama nedense Bitmeyen Sinema’daki zevki bir türlü alamamıştım. Diyebilirim ki Kiyarüstemi’yi bu kitapla gerçek anlamda tanıdım. Oldukça şiirsel bir kitaptı bu ve yalnızca Kiyarüstemi’yi değil aynı zamanda İran’ın ruhunu hissettiren, bilinmez yanlarını görmemizi sağlayan bir içeriğe sahipti ama sonra yine savaş çıkageldi! Zihnimde bu iki tezat kavram iç içe dönüp durmaya başladı. Şiir ve savaş, nasıl bu kadar iç içe olabiliyordu, nasıl bu kadar aynı halkın iki farklı kaderini açıklıyordu?    

KRİZANTEM VE KILIÇ…

Aklıma, Ruth Benedict’in Japonlara dair yaptığı ünlü çalışması Krizantem ve Kılıç (İş Bankası Yayınları) geldi. Amerika Savunma Bakanlığı, II. Dünya Savaşı sırasında Japonların tahmin edilemezliği nedeniyle dönemin önde gelen antropoloğu Ruth Benedict ile anlaşır. Benedict’in görevi bu “anlaşılmaz”, “tuhaf” ve “garip” insanların kültürünü çalışarak, anlaşılır ve tahmin edilebilir hale getirmektir. Bu insanlar, nasıl bu kadar gözü kara bir biçimde ölüme koşabilmekte, kamikaze uçuşlarıyla intihar dalışları yapıp hayatlarına son verebilmektedirler? Bir Amerikalının asla anlayamayacağı bir bağlılıkla, nasıl olup da ülkeleri için kendilerini bu kadar kolay feda edebilmektedirler? Temel soru budur.

Benedict, görevi -biraz da zorunlu olarak- kabul eder etmesine fakat koşullar gerçek anlamda antropolojik bir çalışma için uygun değildir. Kültür, ancak onu yaşayan insanların hayatlarına dahil olarak, gündelik gerilimlerine, acı ve sevinçlerine ortak bir yerden çalışılabilmektedir. Basitçe, bir antropolog Japon kültürünü çalışacaksa Japonya’ya gitmelidir. Oysa, o koşullarda pek tabii ki bu mümkün değildir. Bunun üzerine, “uzaktan kültür” de denilen bir yöntemle çalışır, Benedict. Bulabildiği bütün Japon filmlerini izler, romanlarını okur, tarih kitaplarına başvurur. Bir de Amerika’ya evvelce göç etmiş Japonlarla derinlemesine görüşmeler yaparak, salt kâğıt üzerinde kalmamış olur; Japonya’yı hiç görmeden Japonya’yı gösterir! Sonuçta ortaya, tartışmalı yanları olsa da oldukça etkili olmuş bir eser çıkarır: Krizantem ve kılıç (İş Bankası Yayınları).

ZITLIKLARIN UYUMU…

Buna göre Japon kültürü, zıtlıkların uyumudur. İnsanlar hem büyük bir estet, kırılgan ve naif hem de büyük birer savaşçı, gözü kara fedailere benzer. Kitabın açılış sayfalarında söyle yazar Benedict: “hem saldırgan hem saldırgan olmayan hem militarist hem estetik hem küstah hem nazik hem katı hem uyumlu hem itaatkâr hem de ezilmekten nefret eden hem sadık hem hain hem cesur hem de çekingen hem muhafazakâr hem de yeni yollara açık…”. Ve dahası bütün bunlar aynı şeyin farklı sonuçlarıdır.

KÖKLERİYLE TUTUNAN İNSANLAR…

Yani, Japonlar tam da saldırgan tabiatlı olmadıkları için saldırgan, kırılgan oldukları için katı, çekingen oldukları için cesurdurlar. Bunları hatırlayınca, şiir ve savaş da böyledir belki diye düşünmeden edemedim. Belki de İran, şiirin ülkesi olduğu için hiç bitmeyen savaşların da ülkesidir. Bu trajik kaderin derinlerinde, hayatın içsel şiirselliğinin dış dünyada bir türlü tezahür edememesi, insanların iç dünyalarıyla dış dünyaları arasındaki o korkunç uzaklık vardır. Bana her zaman İranlılar sürekli kendileriyle savaş halinde gibi gelmişlerdir bu yüzden. Hem çok tedirgin hem çok emin hem çok inançlı hem çok sorgulayıcı hem çok savaşçı hem de çok barışçı. Kiyarüstemi barışçı yanındadır şüphesiz: “Foto muhabiri savaş sahnesinden haberleri aktarır, bense doğayla birlikte barış sahnesinden haberleri aktarıyorum.” (s.50).

Benedict’in izinde, Kiyarüstemi’nin sözleri ve sinemaya olan yaklaşımlarına dair fikirleri eşliğinde düşünmeye devam ettim İran’ı…bu arık toprakların derin halkını…Bir İranlı İran’a, binlerce yıllık kökleriyle tutunur. Dünyanın neresine giderse gitsin hep İranlıdır. Hemen anlaşılır. İranlılar ülkelerinden hep giden ve hiç gidemeyen insanlardır. “Toprağa kök salmış bir ağacı alıp bir yerden başka bir yere diktiğinizde o ağaç artık meyve vermez. Verirse de meyvesi asıl yerindeki kadar iyi olmaz. Doğanın bir kuralıdır bu. Sanırım ülkemden ayrılmış olsaydım ben de o ağaca benzerdim.” (s.114).

UYUYAN BİR KEDİ GİBİ…

Kiyarüstemi dışarıdan görünen İran’la, özellikle Amerika’dan görülenle gerçek resim arasındaki muazzam farkı çok güzel anlatır: “Kitle iletişim araçlarından, Amerikan televizyon kanallarından edindiğiniz İran resminin gerçek İran olmadığını biliyorum. İran’ın güzel şeklini görebiliyor musunuz? Tıpkı uyuyan bir kedi gibi. Hazar Denizi kedinin üstünde, başının hemen yan tarafında ve Basra Körfezi de altında. ‘İran’ dört harftir; çocuklar okula gittikleri ilk gün ülkelerinin adını nasıl yazacaklarını öğrenirler.” (s.73).

Kiyarüstemi’yi okudukça İran’ın bir zıtlıklar ülkesi olduğuna daha çok ikna oldum. İran aslında kendi içinde yaşayan bir toplum olduğu için bu denli şiirsel ve bu denli şiirsel olduğu için herkese uzak ve kapalıdır. Sembolik, ezoterik ve ritüellerle dolu. Asla uzaktan çalışılamayacak bir yer. Ona hep “yakın plan” bakmak lazım. Kiyarüstemi, sinemada yakın plan bakmanın insanın iç dünyasıyla gündelik hayatı birleştirdiğini, insanların yüzlerinde derinlerden gelen acıların, öfkelerin ve hayat karşısındaki bilinmezliklerin görülebileceğini söyler. “Yakın çekimlerde bireylerin aklından geçenleri okuyabilirsiniz.” (s.83). Bu ülkeye neden bu kadar uzak olduğumuza onun Yakın Plan filminden hareketle düşünmek güzel olurdu.

İran söz konusu olduğunda insanlar o kadar dünyadan kopukturlar ki özellikle uzaktan bakan Batılılar için gerçek değilmiş gibi görünürler. Egzotik ve düşsel bir yer gibidir. İnsanların kıyafetleri, siyasetin her şeye nüfuz eden resmi yüzleri ve gündelik hayatın her yerini saran şiirselliğiyle gerçek dışıdır! Oysa Kiyarüstemi sineması gibi bir düşselliktir bu, asla gerçeklikten kopuk olmadığı gibi bütün egzotikliği gerçekliğin başka bir formundan ibarettir. “Sinema, hayatın vasatlığından düşler dünyasına bakan bir pencere sağlayabilir. Gerçeklik, düşlerin fırlatma rampasıdır. Her şey gerçeklikten başlamalıdır, tıpkı bir uçurtmayı rüzgâra doğru fırlatıp iplerinden tutup çektiğiniz gibi. Uçurtma ipleri bizi gerçekliğe götürür.” (s.22).

UÇURTMANIN PEŞİNDEN GİTMEK…

Uçurtmanın ipleri bizi gerçekliğe götürürken bir yandan da ondan uzaklaştırmaktadır. Uçurtmanın peşinden giden insan, gerçekle düşseli iç içe ve ayrıştırılmaz bir biçimde yaşar belli bir süreliğine. Buna, rüzgâr ve çocuksu bir neşe eşlik eder. Bir süre sonra, uçurtma gittiği için mi gitmekteyizdir yoksa biz gittiğimiz için mi uçurtma süzülmektedir, belirsizleşir. Tıpkı hayatın kendisi gibidir, bu durum. İnsanlar ne çekip gidebilirler kolayca ne de geride kalıp bekleyebilirler. İplerinden bağlıdırlar topraklarına ve bu durum hem uçamaz hale getirir, bir çıkışsızlık yaratır hem de gerçekliğin peşinden çocuksu bir coşkuyla gitme arzusu uyandırır ve her şeyin ötesine geçen bir şiirsellik yaratır. Kiyarüstemi, bu insanlara seslenir bir yerde: “Yaşamayı seçiyorsanız iyi yaşayın. Çok sayıda insan çıkış kapısının önünde bekliyor: Ne hayata gönüllerince katılıyorlar ne de çekip gidebiliyorlar. Hayatlarını ölümün gölgesinde sürdürüyorlar.” (s.35).

“BİLDİĞİM TEK YOL, DÖNÜŞ YOLU…”

Kiyarüstemi, birkaç yerde ısrarla İran’ın zannedilenin aksine çok-kültürlü bir yer olduğuna değinir. Söyleşilerinde, çok-kültürlü olmanın Batı’nın tekelinde olmadığı havası kolayca hissedilir. Buralar, kadim topraklardır ve yalnızca bugünkü yaşayan kültürlerle de değil, sayısız geçmiş kültürün hala bir biçimde yaşadığı, mistik bir çok kültürlülükle de yüklüdür: “Tahran’da bir kaldırımda yürürken Türkler, Kürtler, Araplar ve diğerlerini bir arada görürsünüz. Tıpkı New York’taki bir kaldırımda Amerikalıların nerede olduğunu merak ederken her türden insanı görmeniz gibi.” (s.75).

İran, kahramanları çok olan bir kültürdür ve belki tam da bu yüzden Kiyarüstemi, sineması için şunu söyleme ihtiyacı hissetmektedir: “Esasen, kahramanlara tapınmaktan hoşlanmam, çünkü herhangi bir kahramanın hayatının ayrıntılarını ne kadar çok deşerseniz, bilmemeniz gereken o kadar çok şey öğrenirsiniz.” (s.111). İran belki biraz da bilmememiz gereken bir yerdir!

İran’ın içinde bulunduğu durumu çok iyi anlattığını düşündüğüm, Kirazın Tadı yönetmeninin çok sevdiği bir şiirin dizeleriyle bitirelim: “Emin değilim, yol ayrımında duruyorum. Bildiğim tek yol dönüş yolu.”

(SERBESTİYET – A. Erkan KOCA – 16.6.2025)