Anadolu’nun merkezinde, Frig Uygarlığı’nın kalbi sayılabilecek bir coğrafyada yükselen Midas Anıtı (diğer adıyla Yazılıkaya) tarih, mitoloji ve sanatın iç içe geçtiği benzersiz bir kültürel yapıdır.

   Eskişehir’de arabamızı Han ilçesine doğru sürerken, aklımda Midas ve Frig Uygarlığı vardı...

***

   Eskişehir’in Han ilçesi yakınlarında bulunan bu anıtsal yapı, yalnızca bir kaya kabartmasından ibaret değildir; aynı zamanda Friglerin dinsel dünyasının, estetik anlayışının ve siyasal yapısının izlerini taşıyan bir kült merkezidir.

   Bu anıt, klasik dönem kaynaklarında “Midas” olarak anılan ve hem tarihsel hem mitolojik kimliğiyle ünlenen Frig kralının adıyla ilişkilendirilmiştir.

   Bu kapsamlı yazı, Midas Anıtı’nın mimari özelliklerini, dinsel işlevini, arkeolojik buluntularını ve Kral Midas’ın tarihsel ve mitolojik kişiliğini derinlemesine inceleyerek Anadolu uygarlıkları tarihinin bu önemli sembolünü bütüncül bir perspektifle ele almayı amaçlamıştır.

***

Burada Frigler için bir paragraf açalım ve Frig Uygarlığı’nın kökenlerine inelim...

    Frigler, MÖ 12. yüzyılda Ege Göçleri sonrasında Trakya’dan Anadolu’ya geldiği düşünülen ve MÖ 9–7. yüzyıllar arasında Orta Anadolu’nun siyasî ve kültürel hâkimi haline gelen bir halktır.    

   Devletlerinin merkezi bugünkü Polatlı yakınındaki Gordion’dur. Ancak Eskişehir- Afyon- Kütahya üçgeni, Frigya’nın kutsal ve kült alanlarının yoğunlaştığı bir bölge olmuştur.

***

   Yazılıkaya, doğal bir kaya kütlesinin Frigler tarafından işlenmesiyle oluşturulmuş çok geniş bir tören, mezar ve yerleşim kompleksidir.

   Platonun üzerindeki kutsal alan, Frig dininde önemli rol oynayan Ana Tanrıça Kybele (Matar Kubileya) kültünün en belirgin merkezlerinden biri olarak kabul edilir.

***

   MÖ 7. yüzyılın başlarına tarihlenen Midas Anıtı, yaklaşık 17 metre yüksekliğinde ve yaklaşık 10 metre genişliğinde bir kaya cephesidir.

    Ön yüzey, Frig mimarisinin en karakteristik öğelerinden biri olan geometrik motiflerle bezeli düz bir panel olarak oyulmuştur.

***

   Frig dokuma kültürünü yansıtan “u” şeklinde kıvrımlar, yani meander ve örgü motifleri, düz bir yüzey üzerinde işlenmiş tapınak cephesini andıran form, ortada büyük, dikdörtgen bir yüzey (-muhtemelen kült törenlerinde kullanılan bir niş ya da sembolik kapı)... Meander motifleri, sonsuzluk ve süreklilik sembolüdür. Friglerde dokuma sanatı çok gelişmiştir; anıtın yüzeyindeki motifler bunun taş üzerindeki yansımalarıdır.

   Yukarıda saydığım bu detaylar, Frig mimarisinin ahşap yapı geleneğinin taşa aktarılmış halidir.   

   Ahşap mimaride kullanılan kiriş sisteminin taş yüzeye yansıması, Frig ustalarının geleneksel yapı tekniklerini nasıl soyutlanmış bir biçimde anıtlara aktardığını göstermektedir.

***

   Anıtın üzerinde yer alan “MIDAI” yazısı, tarihçilerin yapıyı Kral Midas’la ilişkilendirmesinin temel nedenidir. Bu yazı, eser üzerinde “Midas’a adandı” ya da “Midas için yapıldı” anlamına gelmektedir.

   Bu yazının olası anlamları, farklı kaynaklarda çeşitlilik göstermektedir.

   Anıt, Kral Midas’ın anısına yapılmış bir kült yapısı olabilir.

   Midas, bu kült alanının hamisi veya bağışçısı olabilir.

   Midas’ın bizzat burayı kutsal bir merkez olarak tesis ettiği düşünülebilir.

   Her durumda, bu yazıt Friglerin elit kültürünün yazılı kültüre geçtiğinin önemli bir kanıtıdır.

***

   Yazılıkaya, özellikle Ana Tanrıça Kybele kültünün güçlü şekilde var olduğu bir merkezdir.    

   Kayaların doğal yapısı, oyuklar ve nişler, sunu çukurları, kutsal tören alanları bu kültün pratikleriyle doğrudan ilişkilidir.

***

   Burada biraz Kybele’den de bahsedelim...

   Kybele, doğa, bereket ve dağların tanrıçasıdır.

   Friglerde “Matar Kubileya” adıyla bilinir.

   Kaya anıtları genellikle ona adanır; zira Kybele’nin kutsal mekanı kayalardır.

   Midas Anıtı’nın bu kültle ilişkisi, Friglerin dinsel yaşamını anlamak için kritik önemdedir.

***

   Anıtın hemen üzerinde bir kale kalıntısı yer alır. Bu kale, kült görevlilerinin, yerel yöneticilerin, törenlere katılan rahiplerin kaldığı yer olabilir.

   Yerleşimin stratejik bir tepe üzerinde bulunması hem dinsel hem savunma işlevleri açısından önemlidir.

***

   Alanın farklı noktalarında, su toplama çukurları, kayaya oyulmuş merdivenler ve küçük odacıklar bulunur.

   Bu öğeler, buranın geçici tören yerinden daha fazlası olduğunu, sürekli kullanım gördüğünü gösterir.

***

   Ve Midas...

   Midas, MÖ 8. yüzyılda yaşamış Frig kralıdır ve kaynaklarda güçlü bir hükümdar olarak geçer. Asur kayıtlarında “Mita” adıyla yer alır. Gordion’daki zengin tümülüsler, Frig krallarının uygarlık düzeyini ortaya koymaktadır.

   Zenginliği ile ünlenmiştir.

   Gordion’da büyük bir saray kompleksi inşa ettirmiştir.

   Asurlular ve Kimmerlerle ilişkilerinde diplomatik bir rol oynamıştır.

   Ülkesi Kimmer akınlarıyla yıkıma uğramıştır.

***

   Midas’ın efsaneleri, onu tarihsel kişiliğinin ötesinde bir figüre dönüştürür.

   “Altın Dokunuş Efsanesi” bu efsanelerin en bilinenlerinden.

   Dionysos’un lütfuyla her şeye dokunduğunda altına dönüşen Midas, kısa sürede bu ödülün lanete dönüştüğünü görür. Kızını bile altına çevirdiği anlatılır.

   Bir de “Eşek Kulakları Efsanesi” var. Apollon ile Pan arasındaki müzik yarışmasında Pan’ı seçmesi üzerine Apollon tarafından eşek kulaklarıyla cezalandırılmıştır. Berberi bu sırrı saklayamaz ve toprağa fısıldar; toprağın içinden büyüyen sazlar Midas’ın sırrını dünyaya duyurur.

   Bu efsaneler, Midas’ın adını antik dünyanın en bilinir figürlerinden biri haline getirmiştir.

***

   Ziyaretimizde gördüğümüz kadarıyla, pek de önemsenmeyen bu Frig Anıtı’nın bu ölçekte benzeri çok azdır. Bu sebeple burası Frigya çalışmaları için temel alanlardan biridir.

   Bölge, 2015’te UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne alınmıştır. Restorasyon projeleri ve çevre düzenlemeleri devam etmektedir.

***

   Eskişehir’deki Midas Anıtı, yalnızca Friglerin dini dünyasına değil, Anadolu uygarlık tarihine ışık tutan bir yapıdır. Hem Kral Midas’ın tarihsel kişiliğiyle hem de mitolojik figürüyle ilişkilendirilmesi, bu anıtı hem bilimsel hem kültürel açıdan çok katmanlı bir araştırma konusu haline getirir.

   Friglerin taş ustalığının, estetik anlayışının, tanrıça inancının ve siyasal kültürünün bu büyük kaya yüzeyinde somutlaşmış hali, Anadolu tarihinin en görkemli miraslarından biridir.

   Yazılıkaya, hem tarihsel hem mitolojik hem de sanatsal boyutlarıyla derinlemesine incelenmeyi hak eden benzersiz bir kült merkezidir.