2026’ya girerkana yüzyıllarnan gonuşduğmuz, ağızdan ağza geçereg böyüne ulaşan bu sesler gaybolmasın deye, yazdığım yazıları seslendirmeye başladım. Okumada zorlanan amma annamag isdeyen okuyucularımız da bu ses gayıdlarından yazdığım metinneri dinneyebilir. Gıprıztürgcası, Gıprızurumcası, Gıprızarabcası yüzyıllarnan birligde yaşayan Gıprızlıların ortag hafizası ortag medeniyetidir. Milliyedcilig ve ulus devled bu gendine has “minör” oluşumların yog olmasını sağlarkana, ulus devledlerin ısdandardına uymayan bu “minör” söyliş biçimlerni ortadan galdırdı. Onnarı merkezin dışında deyerlendirereg aşşağlamaya çalışdı. Milliyedcilig bu ısdandard olmayan ifade biçimlerni reddedereg, ne Türkiya’nan ne da Yunanistan’nan ilişgisi olmayan insannarı gendine bağlayarag, adamızda bu böyüg ülkelerin hag iddia edmesini sağladı. Gıprızlılar da eñ eyi bildigleri şeyi yabdı. Onnarın kölesi olmag içun birbirlerni öldürdüler.

Onnarın gözünde varolmag içun gendi gendilerni “Gıprızlılıg” kimliglerni inkar eddiler. Eñ böyüg Türg, eñ böyüg Yunan onnar oldular. Gıprızlıların eñ eyi bildigleri şey köleligdir. Eñ eyi nasıl köle olacaglarnı bilirler. Kölelerin öz bilinçleri yogdur. Köleler gendi gendilerni tanımazlar. Gıprıztürgcası öz bilincin ortaya çıgmasının önemli araçlarından biridir. Gıprıztürgcası Dovudan Batıya uzanan böyüg bir coğrafyadan ortaya çıkar. Ulusötesi bir Gıprızlılığın dili, dili ulusötesi bir yercigden gelişen dillerinan gercegleşebilir ancag! Gıprızlıların ortag gurduvu, ortag belleyni, geşmişini, tarihini ancag ve ancag Gıprıztürgcasında bulabilirsiñiz. Isdandard Türgça sizi coğrafyanıza dair bellegsizleşdirir. Ne dil yapısı ne da ısdandard Tügcada sözcügler siziñ kültürüñüze, tarihiñize gönderme yabmaz. Bu sözcügler ve söyleyiş biçimleri siziñ kültürel ve tarihsel belleğiñizi, kodlarñızı daşımaz. Gıprızlılara aid bu ifadelerin yazılması, gullanılması şarddır. Türg ve Yunan ulusculuğuna yeñilen Gıprızlılar, 1974 Atilla işgal operasyonuynan birbirinden koparılmış, ortag medeniyedlerni gaybedme nogdasına gelmişdir. Ortag medeniyedlernin olduvunun bilincinde bilem deyildirler.

Tomofilimin “gondura susdası” bozuldu. Makinisd kuzeyde “gondura susdası yog dedi seniñ arabaña göre”. “Napacayıg?” dedim. “Urumdan gidib bakacañ” dedi. Dedim gendi gendime, nedir bu gondura susdasının İngilizcası? İngilizcasını bulmam içun Türgcasına bagmam lazım. Gondura susdasının Türgcası neydi? Gondura susdasının Türgcasını övrenmeg içun bir yerleşig arkadaşıma giddim. Ona sordum. O da baña “amortisör” olduvunu söyledi. Meyerisam “amortisör” Fıransızca bir kelimeymiş. Neçun da dersiñiz, sözlüye amortisör yazdım. İngilizcası “shock absorber” olarag cıgdı. Geşdim Gıprız Cumhuriyetine, buldum bir dügyancıg sorarım adama “shock absorber vardır?” O da yanındakı adamcığa urumca bir cümle gurdu. Gullandığı lakırdıda “gondura susdası” geşdi. Dedim genne “ma siz da gondura susdası dersiñiz shock absorbera?” “Eyya” dedi baña.

Meyerisam, gondura susdasını Urumca gonuşan Gıprızlılar da gullanır. Gıprızurumcasında “κόντρα σούστα” olarag geşer. Bize Venediglilerden gelmiş bu kelimecig. İtalyancası “contra+sosta”mış (Kabataş, Hacipieris 2017, 142). Daha ilginc bir şey var bu gondura susdasıynan ilgili. Nedir bilirsiñiz? Gondura susdasının Yunancası da “αμορτισέρ” deye geçer lügadda. Yanni Yunancada, Türgca’da Fıransızcadan almış kelimeyi. Ne Yunanlılar ne da Türgler gondura susdası kelimesini gullanmaz. Gondura susdası kelimesini Venediglilerden devşirereg Gıprızlılar gullanır. Belkim da İtalyannar bilem gullanmaz artıg. Gid bag onnar da “ammortizzatore” der bizim gondura susdasına.  

Vedenigliler Gıprız’ı 1489-1570 arası sadece 81 yıl yönedmiş. Nereşden bagsañız “gondura susdası” kelimesinin 500 yıllıg bir geçmişi var buraşda. 500 yıldır ağızdan ağza geçereg böyüne geldi. Kabataş’ın ve  Hacipieris’ın bu ortag sözcüglermizin sözlüyünü yabması necig deyer. Gıymad bilene! Bu lügata görem bu sözcüglerin kögleri, esgi Yunanca, orta-Bizans, Lüzinyan ve Venedig döneminden galma Latinceden, esgi Türgca, Anadolu Türgcası, Arabca, Farsca, İngilizca’ya dayanmagdadır. Gısaldmalar bölümüne bağdığınızda Gıprızurumcasının ve Gıprıstürgcasının 60 yakın dilden sözcüg aldığnı görürsüñüz. Orta Asya Türgçasından Bizans Urumcasına, Amerikan İspanyalcasından Sanskritçe’ye gadar… Yüzlerinan yıllıg bir birikim garşımızda durmagdadır.

Kimdir bu Gıprızlılar? Dovudan Batıya bu geniş habitadda yovrulmuş ulusötesi insannardır. Milliyedcilig ve onun bir ürünü olan ısdandard Yunanca ve Türgca bizim pütün bu külliyatımızı sildi süpürdü. Yog eddi. Çünki bu külliyad yazılmadığı tagdirde, gonuşulmadığı tagdir de yog olmaya mahkumdur. Gıprızlılar, Yunanca’dan ve Türgca’dan gayrı  yazılı bir dile sahib olsaydılar, gendi entellegdüel gelişimlerni bu külliyad üzerine inşa edselerdi Yunanistan ve Türkiya içun Gıprız’da birbirlerni geberdmeyceglerdi. Gıprızlılar ne Yunanistandır ne da Türkiyadır. Onnar bunnarın ötesindedir. Yurddları da, ana yurdları da Gıprızdır. Gıprızlılar her şey olmuşdur bir Gıprızlı olamamışdır. Neçun? Gıprızlılar bu ulusötesi kimliye neçun sahib cıgmag isdemezer? Hele daha inadına inadına bu ada da Gıprızımızda çagma Türg ve çagma Yunan olmag isderler?   

Maltalı dil bilimci Prof. Alexander Borg Gıprızarabcasıynan (Sanna) ilgili araşdırma yabdı. Borg, Hırsityannarın gonuşduvu Arabca türleriynan ilgili araşdırmalar yabmagdadır. Gıprızarabçası Arabca ve esgi Aramice'nin garışımından oluşmagdadır. Aramice, İbranice ve Arabca gibi dillerin olduğu geniş bir dil grubunu içunde barındırmagdadır. Süryaniler tarafından da hele daha gonuşulmagdadır. Gıprısarabcası böyün sadece 800 gişi tarafından gonuşulmagdadır. En genç gonuşanı 50 yaşlarındadır. Edebiyad ve şiir alanında, Gıprızarapçasıynan yazılmış hiş bir döküman yogdur. Borg'a görem Gıprızlımaronidler bir Lübnan diasporası olarag görülmesine ravmen, kuzey Suriye olduvunu ve Mezopotamya'nan ilişgili olduglarnı belirdmegdedir (Carabott 2019).

7.500 gişi galan Arabca gonuşan Gıprızlılar, Gıprız Cumhuriyeti hökümetinin ve Avrupa Birliyi’nin yardımıynan okul yabdı. Ders kitabları yayınnamag içun Sanna alfabesini oluşdurdu. Dili canlı dudmag içun dersler vermeye başladı (Hadjicostis 2025).   Gıprızarabcası övredmeni Elias Zonias BBC'ye "Şimdig süregli yazarıg. Kitabları, şarkıları ve Noel şarkılarnnı Sanna'ya çeviririg" açıglamasını yabdı. Gıprızarapcasını gonuşan Antonis Skoullos’a “neçun bu dili canlandırmag önemlidir?” suali sorulduvunda, Skoullos cevabın ned olduvunu, Gıprızarapçasının geşmişleri, tarihleri olduvunu onsuz da geleceye yönelemeyeceglerni, söyledi. Zonias "dil öldüvü zaman pütün kültür da ölür" açıglamasını yabdı (Apostolou 2019).

Gıprıztürgçasıynan Gıprısarabcasının kesişdiyi yer Türg yerleşimci kolonyalizmidir. 1974 işgaliynan beraber Gıprızlımoronidlerin kövlerine el gonuldu. Seçme ve seçilme hagları ellerinden alındı. Oşu Kormakiti’e (Kormaçid) yeyib işmeye giddiyiniz meşhur Maria var ya, Maria’nın KKTC’de muhdar olmaya bilem haggı yogdur. Rejim tarafından yasaglanmışdır. Bu da apartheid rejiminin bir sonucudur. Yerleşimci kolonyalizm yerlilerin imhası üzerine guruludur. Maria’da yeyib içerkana hiş utanmayıg deyil? Pakistanlıların, Afrikalıların hagları için çog böñürdüg! Bönüreceyig tabii. Gıprız’ın kuzeyinde yüzlerca yıldır yaşayan Gıprızlıurumların ve Gıprızlımoronidlerin haggı içun hiş böñürmedig! Neçun?

Genç dosdlarmızdan, Doruk Ekingen, Uğurcan Karşılı, Selçuk Görsay, Diren Darbaz, Ediz Özmındık, Victoria Rayia, Erdem Soyer, Nil Türer “Cylingo” isminde bir interned sitesi gurarag Gıprızımıza aid kelimeleri yaşadmaya çalışırlar. Doruk yapay zekaya Gıprıztürgcasını övredmeye çalışır. Gıprıztürgcasının yazılı kuralları vardır. Erdoğan Saraçoğlu ve Gürkan Gümüşatan bunnarı kaleme almışdır. Orhan Kapataş, Yakovos Hacıpieris, Mustafa Gökçeoğlu, Bener Hakkı Hakeri, Canan İleri’nin hazırlamış olduvu sözlügler vardır. Yıltan Taşçı, Ali Gürkan, Arzu Arhun Topçu, Rıdvan Öztürk’ün kitabları vardır. Benim elime geşmeyen daha çog kitab muhaggag vardır. Gıprıztürgcasıynan ilgili yazılmış akademig metinner vardır. Bunnar vardır varmasına da ne aydınnarımız ne da cemaatımız ne bu kitabların ne da Gıprıztürgcası’nın gıymatını bilmegdedir.   

Gıprızarapçasının yazılı bir medni yogkana, yog olmamag içun gendi alfabelerni çıkarddılar. Gıprızarapçasının derslerni vermeye başladılar. Bu insannara ısdandard Yunanca yedmedi? Bu insannar ısdandard Yunanca’da var olamazlardı? Neçun durdug yere gendilere Maltalı bir profösör yardım eddi? Biz bizden başga her şey ve herkes oldug. Bir gendimiz olmayı isdemedig! Bir gendimiz olmayı beceremedig! Özgürlüg öz farkındalınan ortaya çıkar. Köle gendi gendinin farkına varınca, özgür olmag isder! Gıprıztürgcası sömürge goşullarında bir sivil itaadsizlig eylemdir. Kölenin insan olma arzusunun, dile gelmesidir. Bu çağrı sizedir!

Gaynag

1-Apostolou, Nikolia. 2019. "Sanna: A language written for the first time". BBC. https://www.bbc.com/travel/article/20190214-sanna-a-language-written-for-the-first-time

2-Carabott,  Sarah. 2019. "Maltese linguist helping to save ancient, endangered language". Times Malta. https://timesofmalta.com/article/maltese-linguist-helping-to-save-ancient-endangered-language.705992

3-Hadjicostis, Menelaos (2025). "Only 900 speakers of the Sanna language remain. Now Cyprus’ Maronites are mounting a comeback". ekathimerini. https://www.ekathimerini.com/culture/1270714/only-900-speakers-of-the-sanna-language-remain-now-cyprus-maronites-are-mounting-a-comeback/

4-Kabataş, Orhan. Hacipieris, Yakovos. 2017. Kıbrıs Türk ve Rum Diyalektlerinin Ortak Sözlüğü. Gendi yayınnarı. İstanbol.     

Yazının seslendirildiyi ling: https://www.youtube.com/watch?v=Akl21UncW-o