Emre Akbil
emreakbil@gmail.com
Maraş’tan Gazze’ye Ağıt
Maraş’ın yıkıntılarının arasından Gazze’ye bakarak yazıyorum. Akdeniz’in tuzlu sularına karışan soykırımın izleri biraz ileride Ağrotur üssüne (Egemen İngiliz Üssü) ve Kıbrıs sahillerine dalga dalga çarpıyor. (1) Mağusa kıyısına ulaşan dalgaları izlerken soykırım zamanlarında gelecek tahayyülü ne kadar anlamlıdır diye düşünüyorum. Gazze yanında küçücük kalan Maraş’ın (2) yaşamsız bedeni neo-kolonyal, militarist, etno-milliyetçi ve kara (dark) turizm ile bezeli kapitalist kuşatma altında rehin tutulurken, geleceği düşlemek ve kurmak kimlerin tekelindedir diye soruyorum. Emlakçı Trump’ın soykırım sonrası Gazze rivierası önerisi yerleşimci sömürgeciliğin gelecek imgesi. (3) Gerçeklikten, araziden, insandan, canlılardan arındırılmış bir gelecek. Tony Fry’ın geleceksizleştirme (defuturing) olarak adlandırdığı (Fry 2020) gelecek kıyımına karşı anti-kolonyal, antikapitalist ve feminist bir gelecek nasıl inşa edilebilir? (4) Gelecek hakkı kimin tekelindedir ve kimler gelecek kurma araçlarından mahrum bırakılmışlardır? Şubat 2024’e kadar Gazze’nin yüzde yetmişi yıkılmışken, 2025 Nisan’da toplam moloz 53,466,870 tonu aşmışken (5) (yaklaşık 107 Burj Khalifa ağırlığında enkaz), bu yıkıntıların arasından nasıl bir gelecek inşa edilebilir? Soruların ardı arkası gelmiyor.
Maraş’ta sabah doğan günün ilk ışıkları sahilde terk edilmiş enkazlara vuruyor, karşımda telin hemen ardında Pavlos’un oteli ve evi, yanından yürüyerek geçiyorum güneye doğru. Kumsalı kapalı Maraş ile ayıran tele kadar yürüyorum. Siyah bir köpek denizde sabah banyosunu yapıyor. Keyiften gülücükler saçıyor, kuyruğuna hâkim olamıyor. Telin öteki tarafındaki kumsala birazdan turistler üşüşecek. Yürürken 25 sene ileriye, Gazze’ye gidiyorum. Yıl 2050. Birleşik Devletler İmparatorluğu’ndan (bugünün ABD’si) turistler Gazze rivierasında uzanmış güneşleniyorlar. Birkaç enkaz parçası arka planda belli belirsiz seçilebiliyor. Yıkımdan ve kıyımdan gurur duyarcasına kasten bırakılmış gibiler. Biraz ileride upuzun bir sütun üzerinde kocaman bir Arthur James Balfour heykeli, elinde (1917 deklarasyonu olsa gerek) bir belge ile Gazze marinasına demirlemiş milyarderlerin yatlarını selamlıyor (belli ki Barcelona’daki Columbus heykeline özenmişler). Marina girişindeki plaket üzerinde ‘Trump Marina geri dönüştürülmüş Gazze molozlarından yapılmış Net-Sıfır-Karbon bir projedir’ yazıyor. (6) Gündüz karabasanından uyanıp Kapalı Maraş’ta buluyorum kendimi. Sömürgeci ve kapitalist barbarlıklar tarihi bu coğrafyaları birbirine nasıl da bağlamış. Maraş tellerinin hemen dışında lüks apartmanlar yükselmiş Kapalı Maraş manzaralı dairelerin her biri yarım milyon sterlin. (7) Daha on yıl önce IF grubu olarak Mağusa için müşterekçi gelecek hayalleri kurarken (8) şu anda Kapalı Maraş’ın kıyısında yükselen geleceksiz neoliberal ve etno-milliyetçi emlak kuşatması başını alıp gitmiş. Kıbrıs adasının iki yakasından 6 hayalperest mimar ve kent bilimcisi olarak kapı kapı politik partileri, dönemin toplum liderlerini dolaşarak ‘barış inşasını Birleşmiş Milletlere, sömürgecilere ve çok uluslu şirketlere devretmeyin. Gelin barış sürecini tüm topluma yayalım ve geleceği birlikte kurmayı öğrenelim’ diye öneride bulunmuştuk. Soyut öneriler değildi bunlar. Ete kemiğe bürünmüş, kent maketleri ve haritalar ile donatılmış atölyeler ve müşterekçi kentleşme kılavuzu ile desteklenen bir gelecek tahayyül makinesi kurmuştuk. (9) Federalist kentsel geleceklere duyulan arzu üretimini körükleyecek imgeler ve söylemler üreterek toplumsal ve yerinden türeyen barış kültürünü mayalamayı umuyorduk. Biz on yıl sonra hala daha uzlaşı ve federalizm arzusunu üretmeye çabalarken emlakçılar çoktan savaş ve sömürgeciliğin ortak mirası apartman dairelerini satmış bile. Bedenleri, rehineleri, yıkıntıları ve savaşların enkazlarını metalaştıran zamansız ve geleceksiz sömürgeleştirme aygıtına kapılmadan yaşamak bugün nasıl mümkündür?
Molozların ve yıkıntıların içinden direnmeye ve yaşamı genişletmeye devam edebilmek için, insanlığı ve moderniteyi aşma arzusunu bize aşılayan kız kardeşlerimize kulak vermeli. Adalar arası göç yolculuğuna hazırlanırken, yanıma alacağım kitaplardan seçki yapmam gerekti. Çok az sayıda kadın yazara rastlayınca karar vermiştim feminist yazarlara yönelmeye. O günden sonra erkek yazarları bile kadın yazarların aracılığı ile okumaya başladım. Böylece, kadınların dili ile çok başka bir olasılıklar dünyası açıldığını fark ettim. Audre Lorde, Catherine Malabou, Rosi Braidotti, bell hooks, Maria Lugones, Anna Tsing, Isabelle Stengers, Donna Haraway, Kimberle Crenshaw, Sara Ahmed, Sarah İhmoud, Doina Petrescu, Yara Sharif ve daha niceleri günümüzün ve geleceğin barbarlığına karşı koyma sanatını, araçlarını ve yöntemlerini cömertçe sunuyordu. Bu cömert kütüphane, yıkım, kıyım ve tüketim dünyasının gürültü ve patırtısı arasında sessizleştirilmiş olsa da iyileştirici ve onarıcı gelecekleştirme (futuring) araçları ile dolup taşıyordu. Tüm bu insansı, modern, kapitalist, kolonyal keşmekeşin ortasında gelecek kurmaya devam etmenin yolu kız kardeşlerin kılavuzluğunda yatıyor. Tüm bu kütüphaneyi tarayıp aktarmak bu kısa yazının haddi değil. Bu yazı ‘gelecek kıyımının hızlanarak arttığı bir zamanda gelecek kurmaya nasıl devam edilir?’ sorusuna cevap arayanlar için bir kılavuz taslağı ya da kılavuza bir önsöz olabilir belki. ‘Yıkıntılardan (insan ötesi) Gelecek Kurma Kılavuzu’ dan üç kısa madde denemesine girişiyorum – Maraş’tan Gazze’ye ağıt olarak başlayan bu yazı sanal bir kılavuza evriliyor. Kılavuzlarımız ise Audre Lorde, Anna L Tsing ve Yara Sharif…
1. Tarih ötesi şiirsel eyleme gücü
Audre Lorde, kız kardeşler yumağının ortasında şiirsel dokumacılık sanatı ustası. Feminizm içindeki çatlakları siyah ve lezbiyen kritik ile kırıp parçalarken bir yandan da fark felsefesi ile birbirine dokuyor. Batıdan doğuya tüm coğrafyaları ilmik ilmik atarken şiirleri Filistin direnişçilerine nefes oluyor. ‘Hayatta Kalmak için bir Yakarış’ şiiri Mosab Abu Toha’nın ‘‘Tek Yurt’ için Yakarış’ şiirine ilham oluyor. (10) İlk dörtlüğü şöyle:
For those living on the other side,
we can see you, we can see the rain
when it pours on your (our) fields, on your (our) valleys,
and when it slides down the roofs of your “modern” houses
(built atop our homes).
Diğer tarafta yaşayanlara sesleniyorum,
sizi görüyoruz, yağmuru görüyoruz
tarlalarınızın (tarlalarımızın) üzerine, vadilerinizin (vadilerimizin) üzerine yağarken
ve (bizim evlerimizin üzerine inşa edilmiş) (modern) evlerinizin çatılarından aşağıya süzülürken…
‘Sister Outsider’ (Bahisdışı Kız Kardeş) kitabında Lorde (2019) dışlanmış kız kardeşliğin ötesine varmak için kadınlığın derinlere ve karanlığa gömülü içkin ve yaratıcı şiirsel gücünü ortaya çıkarma gerekliliğini vurgular (11). Şiirsel eyleme gücünü kadının tarih ötesi acılar, kaygılar ve sıkıntılara karşı direniş pratiklerinin zaman içinde biriktiği bir sarnıca benzetir. Kadın şairlerin yüzyıllardır bu sarnıçta damla damla biriktirdiği bu kaynak, gelecekteki direnişlerin can suyudur ona göre. Eyleme geçmeden önce oluşan arzuyu dile getirecek, müşterek hislerin ete kemiğe bürünmesine yol verecek bu şiirsel kaynaktır. Toha’nın ‘Yakarış’ şiirinde yaptığı gibi bu sarnıçtan beslenen tarih ötesi hayata tutunma geleceksizleştirme pratiklerine direniş araçlarından belki de en önemlisi.
2. İnsan ötesi dünyaların farkına varma sanatı
Anna L. Tsing, belli belirsiz farklılıkların ve ayrıntıların farkına varma zanaatçısı. Giderek tekinsizleşen, kırık dökük dünyada yaşanabilir düzenekler (liveable assemblages) oluşturmanın yolunu mantarları gözleyerek bulmuş. Hiroşima’ya atılan atom bombası sonrası yıkıntılar arasındaki ilk yaşam belirtisinin bir matsutake mantarı olduğunu duyunca mantarın politik ekolojisini küresel ve yerel ölçeklerde araştırmaya başlamış (Tsing 2015) (12). İnsanların tahrip ettiği arazilerde hayatı yeni baştan kuran düzeneklerin ortasında mantarları bulmuş. ‘Dünyanın Sonundaki Mantar’ kitabında Tsing (13), insan ötesi bir varoluşun ya da hayatta kalışın imkanlarını sorgulayan küçük ve yerel ölçekteki farkına varma araç ve yöntemleri geliştirir – kâh mantarlardan öğrenerek, kâh mantar toplayıcılarının arasına karışarak, kâh mantar tüccarlarının izini ve dilini takip ederek. ‘Kırık dökük bir gezegende yaşama sanatı’ kitabının bir bölümünde Karen Barad’ın insan ötesi (more-than-human) kuantum fiziği radyoaktiviteden beslenen mantarlara dolanmış olarak karşımıza çıkıyor. Atom bombasının mantarımsı imgesinin meta dünyası ile mantarın radyoaktivitenin tahribatına karşı geliştirdiği dünyaları bir araya getiriyor (14). Böylelikle mantarın dünya kurucu eylemleri belirginleşiyor.
3. Molozlardan direniş örmek
Yara Sharif için molozlar araziye yeniden dönüşün ya da yerinden edilmeye direnmenin imkânı. Geleceği bugünden örmeye başlamış bile Sharif. Filistin Yenileme Takımı ile (Palestine Regeneration Team ya da PART) Filistin’de mimarlık ve tasarım dili ile direnişin imkanlarını sorgulama araçlarına yenilerini ekliyor. Sharif, yaklaşık yirmi yıl önce Filistin’in sömürgeleştirmesine karşı mekânsal anlamlar türetmeye başladığı bu yolculuğa PART ve Filistin için Mimarlar gibi kolektifler ile devam ediyor. Sömürgeci iktidar kültürüne karşı kültürel bir karşı iktidar pratiği oluşturmayı amaç edinmiş. (15) Nasser Golzari ile birlikte küratörlüğünü yaptığı Tamirat Nesneleri (Objects of Repair) sergisi Venedik Mimarlık Bienali Britanya Pavyonunda. Sergi geleceğin spekülatif dünyaları ile bugünün jeopolitikasını birbirine örüyor. Birbirine örülmüş haritalar ve mekansal nesnelerin ortasında Kıbrıs haritası dikkat çekiyor. Molozlar, sömürgeci ve soykırımcı yıkıntıların dilinden arınmış Filistin’in onarıcı geleceklerini örüyor. Aslında molozlar direnişin imkanlarını ve bu arzu dünyasının imgelerini örüyor.
Fotoğraflar: Tamirat Nesneleri sergisi, Gazze için Mimarlar (Architects for Gazza) ve Francois Girardin 2025 (16)
Notlar:
(1) Ağrotur Üssünün soykırıma nasıl destek olduğunu araştıran yayınlara Declassified UK sitesinden erişmek mümkün: https://www.declassifieduk.org/uk-media-are-covering-up-british-spy-flights-for-israel/https://www.declassifieduk.org/uk-media-are-covering-up-british-spy-flights-for-israel/
(2) Kapalı Maraş, Gazze’den yüzölçümü olarak yaklaşık 25 kat ve yerinden edilen nüfus olarak 100 kat daha küçük. Ölçek farklarının yanında sömürgeci pratiklerin şiddeti ve yöntemleri de değişkenlik gösterir. Birebir karşılaştırma doğru olmasa da bu arazilerin ilişkilendirilmesi Doğu Akdeniz'de sömürgecilik pratiklerinin nasıl şekillendiğine ışık tutarken, karşı stratejilerin üretilmesine ve dayanışma alanlarının oluşmasına olanak verebilir.
(3) Felix Guattari 1989 yılında, daha Berlin duvarı yıkılmamışken yazdığı, Üç Ekoloji kitabında Emlakçı Trump’dan bahseder. Guatari’ye göre ‘Emlakçı Trump’, sosyal, mental ve çevresel ekolojilerin hastalığının semptomudur. Tedavi için ise ekozofi adı altında üç ekolojiyi kapsayan politik ve etik bir pratik önerir (Guattari 1999). Ayni Emlakçı Trump Şubat 2025’te, Birleşik Devletler başkanı sıfatı ile, ‘Gazze Ortadoğu'nun rivierası olabilir’ diye açıklama yapıyor: https://www.youtube.com/watch?v=wQvAAMsr5Dk
(4) Fry, Tony. 2020. Defuturing: A New Design Philosophy. First edition. Radical Thinking in Design. Bloomsbury Visual Arts, Bloomsbury Publishing. https://doi.org/10.5040/9781350089563?locatt=label:secondary_bloomsburyVisualArts.
(5) UNEP (Birleşmiş Milletler Çevre Programı) Nisan 2025 Gaza molozları ön hesaplaması https://reliefweb.int/map/occupied-palestinian-territory/gaza-strip-preliminary-debris-quantification-april-2025
(6) İsterseniz yazının bu kısmını bir ‘prompt’ olarak kullanıp görselleştirebilirsiniz. Bu akıllı telefonunuzu şarj edebilecek kadar enerjiyi harcamak demek: https://www.technologyreview.com/2023/12/01/1084189/making-an-image-with-generative-ai-uses-as-much-energy-as-charging-your-phone/
(7) Kapalı Maraş emlak taramasından onlarca farklı sonuca ulaşılabilir. https://www.hangiev.com/magusa-maras-satilik-daire-142319
(8) IF ismini bir yandan ingilizce ‘farz edelim ki’ ya da ‘Ya…ise?’ anlamlarına gelen ve spekülatif sorgulamalara olanak veren ‘what if’ soru kipinden alırken diğer yandan da Imaginary Famagusta’nın (düşlenen, hayali ve farazi Mağusa) kısaltması olarak 2014 yılında kullanılmaya başlamıştır . Daha fazla bilgi için https://www.facebook.com/handsonfamagusta/ ya da @handsonfamagusta instagram adresinden ulaşılabilir.
(9) ‘İhtilaflı Mekanlar İçin Müşterek Kent İmgelemleri Kılavuzu’ (Stratis 2016) mekânsal ihtilafların mimari pratik ile toplumsal uzlaşı süreçlerinde nasıl dönüştürücü bir rol üstlenebileceğini yedi hikaye ile anlatır. Stratis, Socrates, ed. 2016. Guide to Common Urban Imaginaries in Contested Spaces. JOVIS Verlag.
(10) Audre Lorde’un ‘Hayatta Kalmak için bir Yakarış’ şiirini okumak için https://www.poetryfoundation.org/poems/147275/a-litany-for-survival ve çevirisini okumak için
https://www.k24kitap.org/audre-lorde-dize-dize-ozgurlesmek-2819 linklerinden ulaşılabilir.
(11) Lorde, Audre. 2019. Sister Outsider. Penguin Modern Classics. Penguin Books. Bu yazı kitabın İngilizce baskısına atıfta bulunsa da otonom yayınlarından yayınlanan ‘Bahisdışı Kız Kardeş’ Türkçe çevrisine https://www.otonomyayincilik.com/kopyas%C4%B1-jacques-lacan-feminist-bir-4 ve kitap üzerine sohbet için https://www.youtube.com/watch?v=BWULmywtBxI bağlantılarından erişilebilir.
(12) Tsing, Anna Lowenhaupt. 2015. The Mushroom at the End of the World [Electronic Resource]: On the Possibility of Life in Capitalist Ruins. University Press. http://ebookcentral.proquest.com/lib/sheffield/detail.action?docID=2028320.
(13) Kitabın Türkçe baskısı üzerine yorum için https://oggito.com/icerikler/kayip-bir-zamanin-hatirlaticisi-matsutake-mantari/68555
(14) Tsing, Anna Lowenhaupt, Nils Bubandt, Elaine Gan, and Heather Anne Swanson. 2017. Arts of Living on a Damaged Planet: Ghosts and Monsters of the Anthropocene. U of Minnesota Press.
(15) Musmar, Aya, and Yara Sharif. 2024. ‘In Conversation with Yara Sharif’. Journal of Architectural Education 78 (1): 10–13. https://doi.org/10.1080/10464883.2024.2316559.